Existe moito alumno que durante a etapa de E. Infantil realiza a escritura de palabras/números/grafías en espello-rotación.
En moitos casos, este feito é debido a unha
inmadurez neurolóxica no alumno/a (ata os 7 anos) nos procesos relacionados ou
que interveñen na escritura: esquema corporal, lateralidade, visomotricidade,
coordinación óculo manual, etc. Algúns alumnos/as atópanse máis inmaduros/as e
tardan máis en alcanzar un desenvolvemento óptimo para a escritura presentando
dificultades como a escritura en espello. Estes síntomas adoita remitir
evolutivamente na maioría dos casos, noutros continuarán presentes.
- O alumno/a pode presentar problemas a nivel perceptivo visual. É dicir pode presentar dificultades para discriminar, diferenciar e recoñecer as letras como signos gráficos. Cada letra ten unhas características gráficas distintas ás outras, así como unha direccionalidad propia, e é precisamente en diferenciar ditas características no que poden fallar estes alumnos/as. Así mesmo, poden presentar dificultades de organización espacial, é dicir, presentan fallos á hora de trascribir a imaxe mental da letra que posúe ao papel ou fallos ata á hora de copiar letras segundo un modelo.
Trátase de nenos/as que, para recoñecer un signo gráfico, toman en conta a forma dos seus elementos máis que á súa dirección. Unha ?bolita? e unha ?raia? poden bastar para trazar unha ?b?, que será ?b? para eles aínda que tracen ?d?. Non ven isto como problema porque a totalidade da palabra di o que eles queren (no caso do exemplo, ?doca? está dicindo, para eles, ?boca?).
- Moi relacionado co anterior atópase o feito de que o alumno/a pode presentar unha lateralidad aínda non definida na súa totalidade, así como dificultades de organización espacial (recoñecemento de dereita e esquerda). Estes alumnos/as adoitan ter dificultades en proxectar a súa lateralidad ao papel. É dicir, necesitan aínda reforzar a organización do espazo plano (o da folla de papel), que para efectos da lectura e escritura debese ter lados (esquerda, dereita; arriba, abaixo) e direccións (de esquerda a dereita, de arriba abaixo). Estas dificultades poden ter a súa orixinen nas propias dificultades de lateralidad e organización espacial do alumno/a ou no feito de que nunca foron guiados para iso. Así mesmo tamén pode influír a presenza de lateralidad cruzada (por exemplo, predominancia de man diestra, pé diestro e ollo zurdo).
- Tamén pode ser debido ao feito de que o alumno/a presenta determinadas carencias ou lagoas producidas por unha posible deficiencia durante a etapa de iniciación á lectoescritura ou no periodo de aprendizaxe:Non se detectou na etapa de educación infantil as dificultades do alumno/a relacionadas con lateralidade, organización espacial, forma e direccionalidade das grafías, etc. ou non se dedicou un tempo específico para traballar con este alumno/a e ensinarlle a forma e dirección das grafías. Deste xeito, o alumno/a formou modelos psicomotrices equivocados que se traducen na actualidade en escritura en espello ou rotaciones cando escribe de forma autónoma.
Nalgunhas ocasións é posible que só se traballase coa pizarra. Isto é importante porque a memoria visual mantén unha imaxe tan pouco tempo que, cando o neno/a ve un signo na pizarra ao baixar a mirada ao seu caderno este xa desapareceu.
- Adoita chamar a atención que esta escritura en espello aparece frecuentemente en palabras moi comúns para o alumno/a, ata no seu propio nome. Leste pode ser debido a que a familiaridad trae a consecuencia unha maior automaticidad na escritura e polo tanto un menor coidado.
- Aínda que as rotaciones aparecen con máis frecuencia cando se escribe en forma non ligada, isto non quere dicir que o estilo de letra sexa o causante. O que sucede en que a escritura non ligada está dando oportunidade para que se exhiban problemas que doutro xeito non serían vistos ou que poderían afectar doutros modos nas situacións en que se usa a escritura ligada.
- Esta escritura en espello pode darse tamén en base a posibles causas oftalmológicas: o astigmatismo, que dificulta a visión, pode producir incomodidad nos nenos/as para examinar detalles en signos que non lles son familiares; igualmente, a pouca discriminación de fondo e forma, e así outras. Por iso é primordial como primeiro paso a seguir, si non se fixo con anterioridad, a revisión da visión do alumno/a.
- Para rematar, tamén poden influír aspectos motivacionales, sociais e emocionais. A nosa escritura reflexa o noso estado emocional e en moitas ocasións comprobouse como estas dificultades aumentan ante situacións emocionais inestables ou de carencia afectiva.
Escritura en espello e alumnado zurdo
Os zurdos teñen unha tendencia natural a escribir en espello e a facer xiros investidos debido a que estes teñen unha lateralidad funcional diferente. O movemento de progresión do neno/a zurdo é de dereita a esquerda; pero ao adaptarse ás normas escriturales debe facelo de esquerda a dereita.
Xa que logo existen bastantes diferenzas entre escribir coa man dereita ou coa man esquerda, en cambio o xeito de ensinar é a mesma para os dous. En concreto, poden sinalarse as seguintes diferenzas, debidas tanto ao tipo de progresión da escritura cunha ou outra man como ás condicións da aprendizaxe:
1. A man dereita afástase do centro do corpo ao escribir (abducción), mentres que a man esquerda avanza cara ao centro do corpo (aducción), de forma máis laboriosa.
2. A man dereita progresa por diante do escrito, mentres que a esquerda avanza por detrás, o que pode dificultar a visión do renglón e facilitar o emborronamiento co dedo meñique e o canto da man.
3. A man dereita tira do lápiz e a esquerda empúxao, rompendo ou cravando ás veces a mina no papel.
4. E para rematar debe sinalarse que o neno zurdo debe aprender a realizar coa súa man esquerda uns movementos que se lle ensinan moi a miúdo no aula coa man dereita.
Con todo, hai que ter en conta que o feito de ser zurdo non implica ou conlleva obligatoria a unha escritura en espello ou rotacismo.
Escritura en espello e dislexia
En moitas ocasións establecemos a relación de que un alumno/a con escritura en espello ou rotación ten dislexia ou ben pode chegar a tela. Aínda que é certo que uno dos posibles trazos característicos da dislexia é a escritura en espello ou rotación, isto non quere dicir que todo o alumno/a que presenta esta escritura en espello sexa disléxico ou poida chegar a selo. Así mesmo non todos os nenos/as disléxicos presentan esta escritura en espello.
A dislexia representa unha dificultade específica de aprendizaxe da lectura que ha de ser valorada por un especialista que vai máis aló dunha simple escritura en espello.
Que facer? Orientacións para traballar
- Debemos asumir o feito de que nos atopamos ante unhas dificultades abordables e que na maioría dos casos adoita desaparecen seguindo unha serie de pautas e liñas de traballo básicas. Si ao longo da escolaridad non remitisen as dificultades e unha vez que non xurdiron efecto as medidas postas en marcha poderíase considerar un problema maior a valorar (disgrafía, dano neurológico, etc).
- Desenvolver a lateralidad e organización espacial do alumno/a. Para iso levaranse accións individuais co alumno/a mediante material específico, así como actividades a nivel grupal, por exemplo na clase de educación física, arroxar pelotas cunha ou outra man, facer carreiras saltando cun ou outro pé, xogar ás olas (que se moven á dereita, á esquerda), ao trencito que avanza en direccións distintas segundo as ordes do profesor, etc.
- É necesario que o alumno/a poida vivenciar e integrar a forma e direccionalidad das letras co seu propio corpo e en movemento. Para iso pódese realizar a grafía da letra ou número con tiza a gran tamaña no chan. Primeiro o alumno/a ha de visionar a letra ou número e seguir a dirección con movementos oculares e a continuación percorrer andando a grafía.
- Tamén para vivenciar e integrar a forma e direccionalidad das letras é interesante que o alumno/a realice a forma das letras ou números con plastilina, arcilla, etc. Posteriormente, seguirá co seu dedo a forma ou direccionalidad das letras.
- Resulta tamén de utilidade o punteado de letras e números así como o coloreado de letras ocas.
- Practicar co alumno/a que presenta dificultades no seu caderno a forma e direccionalidad das grafías. Convén traballar mostrando aos nenos/as a forma e dirección do trazo nos seus cadernos persoais, demostrándolles o trazo na marxe das páxinas, para que poidan ver o modelo trazado polo docente e comparalo coa súa escritura.
Pódense levar a cabo actividades como: debuxo dictado en papel con cuadrícula, identificación de obxectos debuxados tomando en conta o lugar onde están (arriba á dereita, á esquerda e abaixo, etc.), e outros.
- Supervisar o trazo do neno/a atendido, mostrándolle na marxe do seu propio caderno como debe ser o trazo das grafías.
- Presentar axudas visuales que permitan recordar ao alumno/á forma e direccionalidad das grafías (por exemplo, flechas, punteado, etc).
- Pódense ensinar ao alumno/a determinados trucos mnemo-perceptivos a seguir na realización das grafías. Por exemplo á hora de realizar o número 5 nun alumno/a diestro pódeselle indicar que primeiro sitúe o lápiz no punto de comezo, a continuación unha liña recta desde a man que sostén o lápiz á outra dicíndolle por exemplo: esta man quere pillar á outra, escúrrese (liña cara abaixo) e dáse no cu gordo (faise a curva final). Para o trazo da letra S, pódese dicir ao alumno/a que é unha serpe que quere pillar á outra man.
- Hai que ter en conta que o alumno/a desenvolva uns hábitos posturales adecuados tanto á hora de sentarse, colocar o material na mesa e disposición da man e dedos para o agarre do lápiz.
- É necesario comprender a situación do alumno/a sen caer na reprimenda constante. O peor que pode suceder é facer sentir mal a un neno/a que deu mostras de ter un desenvolvemento escolar normal.
- O alumno/a pode presentar problemas a nivel perceptivo visual. É dicir pode presentar dificultades para discriminar, diferenciar e recoñecer as letras como signos gráficos. Cada letra ten unhas características gráficas distintas ás outras, así como unha direccionalidad propia, e é precisamente en diferenciar ditas características no que poden fallar estes alumnos/as. Así mesmo, poden presentar dificultades de organización espacial, é dicir, presentan fallos á hora de trascribir a imaxe mental da letra que posúe ao papel ou fallos ata á hora de copiar letras segundo un modelo.
Trátase de nenos/as que, para recoñecer un signo gráfico, toman en conta a forma dos seus elementos máis que á súa dirección. Unha ?bolita? e unha ?raia? poden bastar para trazar unha ?b?, que será ?b? para eles aínda que tracen ?d?. Non ven isto como problema porque a totalidade da palabra di o que eles queren (no caso do exemplo, ?doca? está dicindo, para eles, ?boca?).
- Moi relacionado co anterior atópase o feito de que o alumno/a pode presentar unha lateralidad aínda non definida na súa totalidade, así como dificultades de organización espacial (recoñecemento de dereita e esquerda). Estes alumnos/as adoitan ter dificultades en proxectar a súa lateralidad ao papel. É dicir, necesitan aínda reforzar a organización do espazo plano (o da folla de papel), que para efectos da lectura e escritura debese ter lados (esquerda, dereita; arriba, abaixo) e direccións (de esquerda a dereita, de arriba abaixo). Estas dificultades poden ter a súa orixinen nas propias dificultades de lateralidad e organización espacial do alumno/a ou no feito de que nunca foron guiados para iso. Así mesmo tamén pode influír a presenza de lateralidad cruzada (por exemplo, predominancia de man diestra, pé diestro e ollo zurdo).
- Tamén pode ser debido ao feito de que o alumno/a presenta determinadas carencias ou lagoas producidas por unha posible deficiencia durante a etapa de iniciación á lectoescritura ou no periodo de aprendizaxe:Non se detectou na etapa de educación infantil as dificultades do alumno/a relacionadas con lateralidade, organización espacial, forma e direccionalidade das grafías, etc. ou non se dedicou un tempo específico para traballar con este alumno/a e ensinarlle a forma e dirección das grafías. Deste xeito, o alumno/a formou modelos psicomotrices equivocados que se traducen na actualidade en escritura en espello ou rotaciones cando escribe de forma autónoma.
Nalgunhas ocasións é posible que só se traballase coa pizarra. Isto é importante porque a memoria visual mantén unha imaxe tan pouco tempo que, cando o neno/a ve un signo na pizarra ao baixar a mirada ao seu caderno este xa desapareceu.
- Adoita chamar a atención que esta escritura en espello aparece frecuentemente en palabras moi comúns para o alumno/a, ata no seu propio nome. Leste pode ser debido a que a familiaridad trae a consecuencia unha maior automaticidad na escritura e polo tanto un menor coidado.
- Aínda que as rotaciones aparecen con máis frecuencia cando se escribe en forma non ligada, isto non quere dicir que o estilo de letra sexa o causante. O que sucede en que a escritura non ligada está dando oportunidade para que se exhiban problemas que doutro xeito non serían vistos ou que poderían afectar doutros modos nas situacións en que se usa a escritura ligada.
- Esta escritura en espello pode darse tamén en base a posibles causas oftalmológicas: o astigmatismo, que dificulta a visión, pode producir incomodidad nos nenos/as para examinar detalles en signos que non lles son familiares; igualmente, a pouca discriminación de fondo e forma, e así outras. Por iso é primordial como primeiro paso a seguir, si non se fixo con anterioridad, a revisión da visión do alumno/a.
- Para rematar, tamén poden influír aspectos motivacionales, sociais e emocionais. A nosa escritura reflexa o noso estado emocional e en moitas ocasións comprobouse como estas dificultades aumentan ante situacións emocionais inestables ou de carencia afectiva.
Escritura en espello e alumnado zurdo
Os zurdos teñen unha tendencia natural a escribir en espello e a facer xiros investidos debido a que estes teñen unha lateralidad funcional diferente. O movemento de progresión do neno/a zurdo é de dereita a esquerda; pero ao adaptarse ás normas escriturales debe facelo de esquerda a dereita.
Xa que logo existen bastantes diferenzas entre escribir coa man dereita ou coa man esquerda, en cambio o xeito de ensinar é a mesma para os dous. En concreto, poden sinalarse as seguintes diferenzas, debidas tanto ao tipo de progresión da escritura cunha ou outra man como ás condicións da aprendizaxe:
1. A man dereita afástase do centro do corpo ao escribir (abducción), mentres que a man esquerda avanza cara ao centro do corpo (aducción), de forma máis laboriosa.
2. A man dereita progresa por diante do escrito, mentres que a esquerda avanza por detrás, o que pode dificultar a visión do renglón e facilitar o emborronamiento co dedo meñique e o canto da man.
3. A man dereita tira do lápiz e a esquerda empúxao, rompendo ou cravando ás veces a mina no papel.
4. E para rematar debe sinalarse que o neno zurdo debe aprender a realizar coa súa man esquerda uns movementos que se lle ensinan moi a miúdo no aula coa man dereita.
Con todo, hai que ter en conta que o feito de ser zurdo non implica ou conlleva obligatoria a unha escritura en espello ou rotacismo.
Escritura en espello e dislexia
En moitas ocasións establecemos a relación de que un alumno/a con escritura en espello ou rotación ten dislexia ou ben pode chegar a tela. Aínda que é certo que uno dos posibles trazos característicos da dislexia é a escritura en espello ou rotación, isto non quere dicir que todo o alumno/a que presenta esta escritura en espello sexa disléxico ou poida chegar a selo. Así mesmo non todos os nenos/as disléxicos presentan esta escritura en espello.
A dislexia representa unha dificultade específica de aprendizaxe da lectura que ha de ser valorada por un especialista que vai máis aló dunha simple escritura en espello.
Que facer? Orientacións para traballar
- Debemos asumir o feito de que nos atopamos ante unhas dificultades abordables e que na maioría dos casos adoita desaparecen seguindo unha serie de pautas e liñas de traballo básicas. Si ao longo da escolaridad non remitisen as dificultades e unha vez que non xurdiron efecto as medidas postas en marcha poderíase considerar un problema maior a valorar (disgrafía, dano neurológico, etc).
- Desenvolver a lateralidad e organización espacial do alumno/a. Para iso levaranse accións individuais co alumno/a mediante material específico, así como actividades a nivel grupal, por exemplo na clase de educación física, arroxar pelotas cunha ou outra man, facer carreiras saltando cun ou outro pé, xogar ás olas (que se moven á dereita, á esquerda), ao trencito que avanza en direccións distintas segundo as ordes do profesor, etc.
- É necesario que o alumno/a poida vivenciar e integrar a forma e direccionalidad das letras co seu propio corpo e en movemento. Para iso pódese realizar a grafía da letra ou número con tiza a gran tamaña no chan. Primeiro o alumno/a ha de visionar a letra ou número e seguir a dirección con movementos oculares e a continuación percorrer andando a grafía.
- Tamén para vivenciar e integrar a forma e direccionalidad das letras é interesante que o alumno/a realice a forma das letras ou números con plastilina, arcilla, etc. Posteriormente, seguirá co seu dedo a forma ou direccionalidad das letras.
- Resulta tamén de utilidade o punteado de letras e números así como o coloreado de letras ocas.
- Practicar co alumno/a que presenta dificultades no seu caderno a forma e direccionalidad das grafías. Convén traballar mostrando aos nenos/as a forma e dirección do trazo nos seus cadernos persoais, demostrándolles o trazo na marxe das páxinas, para que poidan ver o modelo trazado polo docente e comparalo coa súa escritura.
Pódense levar a cabo actividades como: debuxo dictado en papel con cuadrícula, identificación de obxectos debuxados tomando en conta o lugar onde están (arriba á dereita, á esquerda e abaixo, etc.), e outros.
- Supervisar o trazo do neno/a atendido, mostrándolle na marxe do seu propio caderno como debe ser o trazo das grafías.
- Presentar axudas visuales que permitan recordar ao alumno/á forma e direccionalidad das grafías (por exemplo, flechas, punteado, etc).
- Pódense ensinar ao alumno/a determinados trucos mnemo-perceptivos a seguir na realización das grafías. Por exemplo á hora de realizar o número 5 nun alumno/a diestro pódeselle indicar que primeiro sitúe o lápiz no punto de comezo, a continuación unha liña recta desde a man que sostén o lápiz á outra dicíndolle por exemplo: esta man quere pillar á outra, escúrrese (liña cara abaixo) e dáse no cu gordo (faise a curva final). Para o trazo da letra S, pódese dicir ao alumno/a que é unha serpe que quere pillar á outra man.
- Hai que ter en conta que o alumno/a desenvolva uns hábitos posturales adecuados tanto á hora de sentarse, colocar o material na mesa e disposición da man e dedos para o agarre do lápiz.
- É necesario comprender a situación do alumno/a sen caer na reprimenda constante. O peor que pode suceder é facer sentir mal a un neno/a que deu mostras de ter un desenvolvemento escolar normal.
É importante non confundie a escritura en espello o rotación coa estrefosimbolia que ven sendo un trastorno da percepción visual caracterizada porque os
obxectos vense invertidos, coma se estivesen reflectidos nun espello.